Бүгүн күндү ааҕааччыларбытыгар Сталинград куорат иһин кыргыһыы кыттыылаахтарын — буойун суруйааччылары кытта билиһиннэрэбит.
1941 сылга диэри эйэлээх олоҕу туойа сылдьыбыт саха суруйааччылара Аҕа дойду сэриитэ саҕаланыаҕыттан айар, суруйар сүрүн хайысхалара биир түгэҥҥэ уларыйбыта. Кинилэр эмиэ саа-саадах тутан Ийэ дойдуну өстөөхтөн көмүскүүргэ туруммуттара. Онтон ыла суруйааччы бөрүөтэ сытыы ыстыыкка тэҥнэспитэ.
Саха сирин суруйааччылара: Тимофей Сметанин, Күн Дьирибинэ, Архип Абаҕыыныскай, Дьуон Дьаҥылы, Макар Хара, Юрий Шамшурин, Эллэй, Степан Тимофеев, Петр Тобуруокап, Николай Туобулахов, Иннокентий Артамонов, Семен Никифоров, Болот Боотур, Алексей Бродников, Иннокентий Эртюков, Георгий Сыромятниокв, Дьүөгэ Ааныстыырап, Виктор Башарин, Софрон Данилов, Николай Степанов – Ноорой уо.д.а. барыта 30 киһи, фроҥҥа ыҥырыллан сэрии ыар сылларын санныларыгар сүкпүттэрэ.
1942 сыл от ыйын 17 күнүттэн биир улахан кыргыһыы Сталинград куоракка саҕаламмыта уонна 1943 сыл олунньу 2 күнүгэр диэри 200 күн устата буолбута. Саха сириттэн бу кыргыһыыга 10 тыһыынчаттан тахса киһи кыттыбыта, 72 буойун «За оборону Сталинграда» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Онно барбыт дьонтон 935 кэриҥэ буойун сэрии толоонугар охтубута.
Петр Тобуруокап
Петр Тобуруокап – Сталинград куорат иһин кыргыһыы кыттыылааҕа. Петр Николаевич Тобуруокап Тойоку оскуолатыгар дириэктэрдии сылдьан, сэриигэ барарга тылланан хас да төгүл көрдөһүү сурук суруйар. 1942 сыллаахха, төрдүс суругун кэнниттэн, дьэ, фроҥҥа ыыталлар.
Үөрэхтээх уонна коммунист буолан, ротатыгар политагитатор этэ. Кыргыһыы тохтоон турар, чуумпуруу кэмигэр саллааттарга фронт сонуннарын кэпсиирэ, кыайыыга кынаттыыр, өлүүттэн чаҕыйбат, хорсун буолар бигэ тыллары этэрэ.
Мин саллаат этим…
Биэс дойду суолларын
Күдэнин кэспитим,
Биир быыкаа котелок
Бараммат хааһытын сиэбитим.
Ол ааспыт улуукан кыргыска –
Кэннибэр өлүү
Кэтиирэ-хаамсара,
Иннибэр кыайыы
Ыҥыра кыыһара.
Мин саллаат этим.
Сэрии кини айар үлэтигэр бүттүүнүгэр биллэр-көстөр суолу-ииһи хаалларбытын туһунан маннык суруйар: «Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыы, кыргыһыыны ааһыы бэйэтэ киһи олоҕор хаһан да мээнэ көрсүллүбэт ураты, улууканнаах оскуола. Сэрии киһини Ийэ дойдуга муҥура суох бэриниилээх буолуу, патриотизм саҥа үрдүк кэрдииһигэр үктэннэрэр, олох уонна таптал, дьол уонна сор тустарынан өйдөбүллэри наһаа дириҥэтэр, кэҥэтэр. Ити бүтүннүүтэ поэт үлэтигэр уһулуччу сабыдыаллааҕа өйдөнөр. Онон Аҕа дойду сэриитэ мин поэзиябар бүтүннүүтүгэр сабыдыаллаах». Дьэ, бу курдук, Аҕа дойду сэриитэ кини өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубаттыы иҥэн-сөҥөн хаалбытын көрөбүт.
Наҕараадата:
«А5а дойду сэриитин II истиэпэннээх уордьан»
Сэрии туһунан сүрүн айымньылара, кинигэлэрэ
- Сэриигэ сылдьан. Хоһоон, 1943 с.
- Фроҥҥа сурук. Хоһоон, 1943 с.
- Москва салюттара. Хоһоон.
Тимофей Сметанин
1942с. атырдьах ыйыгар Тимофей Сметанин армия5а ынырыллан, бэбиэскэ туппута. Тɵрɵɵбʏт дойдутугар ытык иэhин толорон, Ийэ дойдутун кɵмʏскʏʏ саа-саадах тутан аттаммыта.
Т.Сметанин саха литературатын историятыгар саха саллаатын уобараһын биир бастакынан дириҥник арыйбыт суруйааччы буолар. Ол курдук:
Бары кʏʏhʏ-
Ɵcтɵɵ5ʏ ʏлтʏрʏтэргэ,
Бары кʏʏhʏ-
Оло5у кɵмʏскʏʏргэ!
(« Бу кʏннэргэ» Сметанин)
Уулаах окуопа5а сытан,
Утуйбакка да сылдьан,
Ийэ дойдум дьолун иhин
Эрэйдэммитим иhин,-
Син биир этиэ5им
Сирдээ5и дьолу билэбин диэн…
(«Саллаат сʏрэ5э»1945с)
Буойун-суруйааччы хорсуннук сэриилэспитин туоһута – “Хорсунун иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” саллааттан генералга тиийэ ытыктыыр медаллара.
Төһө да эдэр сааһыгар сэриигэ ылбыт баастарыттан күн сириттэн күрэннэр поэт төлөннөөх тыллара өрүү тыыннаахтар:
Үчүгэйин даа, тыыннаах буолар,
Үөрүҥ-көтүҥ тыыннаахтар!
Наҕараадата:
«Хорсунун иһин», «Бойобуой үтүөлэрин иһин мэтээллэр»
Сэрии туһунан сүрүн айымньылара, кинигэлэрэ
- Егор Чээрин. Сэһэн, 1947 с.
- Саллаат сүрэҕэ : хоһооннор. – Дьокуускай, 1945.
Иннокентий Илларионович Эртюков
Аҕа дойду сэриитигэр 1942 сыллаахха тылланан барбыта. Өстөөх арҕаһын тоһуппут Сталинград кыргыһыытыттан саҕалаан Карельскай, Воронежскай, Иккис, Үһүс, Төрдүс Украинскай фроннарга номоххо киирбит Корсунь-Шевченковскай кыргыһыыга кыттан Румынияны, Болгарияны, Венгрияны, Австрияны босхолоспута. Хорсун быһыытын иһин офицер Эртюков “Кыһыл сулус”, Аҕа дойду сэриитин иккис степеннээх орденнарынан, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” медалынан наҕараадаламмыта.
Тыаһаан, хабыллан ааспыттара
Тыһыынча сыллар билбэттэрэ,
“Тигри” кыайар бухатыырдар
Буоллубут Эллэй сиэннэрэ.
Тигиниир этиҥ ньиргиэрдээх
Тэгил сирдэри тэллибит,
Тэҥнээҕи билбэт, килбиэннээх
Тимир Сталинград сэриитэбит.
Наҕараадата:
Кыһыл Сулус, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээл.
Сэрии туһунан сүрүн айымньылара, кинигэлэрэ
- 19-с биригээдэ иһэр. Хоһоон.
- Талыллыбыт хоһооннор. – Дьокуускай, 1967.
- Сулус. Хоһоон, 1943 с.
Степан Афанасьевич Саввин – Күн Дьирибинэ
Саха сиригэр Гражданскай сэриигэ Тулагы-Киллэм, Амма хаан тохтуулаах сэриилэригэр кыттыбыта. Аҕа дойду сэриитигэр Сталинградка автоматчигынан инники кирбиигэ сылдьыбыта. Украинаны босхолоспута. Ленин, “Бочуот знага”, “Албан аат” үһүс степеннэрдээх орденнарынан, медалларынан наҕараадаламмыта. “Норуот өстөөҕө” аатыран репрессиялана сылдьыбыта. 1942 сыллаахха тылланан сэриигэ барбыта.
Биэрэ кыыска иирээхтээн
Миигин умнуо диэхтээмэ.
Хааннаах сүрэххин биэрээхтээн
Хаалыаҥ, быстыаҥ – диэхтээмэ.
Бэркэ таптыыр биэбэкэм,
Биэстэ эстэр бинтиэпкэм.
– диэн ырыата Ийэ дойдуну көмүскүүр саха саллааттарыгар күүстээх санааны укпута.
Баҕар өлүүм саалаахтан самнан
Охсуһуу үөһүгэр
Красноармеец өлбүт албан
Ааттаах өлүүтүгэр.
– поэт сэрии толоонугар охтор да күнүгэр бар дьонун туһугар охторун этэр.
Наҕараадата:
«Сталинград көмүскэлин иһин» мэтээл.
Сэрии туһунан сүрүн айымньылара, кинигэлэрэ
- Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр, биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр. Хоһоон, 1929 с.
Түмүккэ, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аналлаах айымньылар нөҥүө оҕолорго аҕа көлүөнэҕэ дириҥ ытыктабылы, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууну иитиэххэ, айар дьоҕурдарын кеҕүлүөххэ диэн туран күндү ааҕааччыларбытын оройуоннааҕы киин библиотекаҕа ыҥырабыт.
Туһаныллыбыт литература:
Буойун суруйааччылар / хомуйан оҥордо: С.Ф. Константинова. – Дьокуускай : Бичик, 2020. – 50 с. – (Биллэрэр-көрдөрөр матырыйааллар);
Навечно в памяти народной. Якутия в годы Великой Отечественной войны 1941 – 1945 гг. / [авт. – сост.: В. И. Пестерев, Е.С. Шишигин, А.А. Калашников ; гл. ред.: Е.С. Шишигин]. – Якутск : Бичик, 2010. – 304 с. : ил.
https://sakhalitera.ru/god-patriotizma/buojun-surujaachchyilar
https://keskil14.ru/b-g-n-noruodunaj-poet-frontovik-o-o-surujaachchyta-petr-toburuokap-t-r-b-t-k-ne/