«Таайтарыылаах таҥха»
Тохсунньу таҥха ыйа. Сахаларга тохсунньу 7-19 күннэригэр Танха күннэрэ буолаллар.
Депутатскайдааҕы киин библиотека Таҥха күнүгэр «Таайтарыылаах таҥха» диэн кинигэ-быыстапкатын арыйда.
Былыр-былыргыттан өбүгэлэрбит таҥха иһиллииллэрэ. Таҥха диэн тыл икки тылтан тутуллан турар курдук – «таҥ» уонна «ха». Түүр тылыгар «таҥ» диэн эттиги, эти-сиини көрдөрөр, биитэр хара сарсыарданы ааттанар эбит. Сахаҕа, тыҥ диэн тылы туһаналларыгар, таҥара сараабыт кэмигэр саҕахха күн тахсыан иннинээҕи тыҥ хатыытын этэллэр.
Таҥ диэн сайын да ууллубат мууһу уонна ону-маны таҥан оҥорору этэллэр. Таҥыыта суох туттунууну түҥ-таҥ диэһин баар. Онон, таҥхаҕа инникилэрин таҥан таһааралларын бэлиэтиир курдук ити тыл. Өссө, ыраахтан иһиллэр, чугаһаан иһэр улахан тыас диэн эмиэ эбит.
«Ха» диэн тыл сахаҕа туох эмит хаатын туоһулуур. Башкирдарга уу диэн Ху дэнэр. Эмиэ ха диэҥҥэ майгылыыр. Маайяларга – Алтун Ха, ол, эбэтэр, Көмүс Уу диэн маайялар бэрткэ диэн ытыгылыыр, былыргы улахан куораттара турбут сирдээхтэр эбит. Манна, Ха диэн уу диэн өйдөбүлү көрдөрөрө көстөр.
Итинтэн сиэттэрэн көрдөххө, Таҥха диэн тылга уу уонна үрдүкү халлаан өйдөбүллэрэ саһыарылла сылдьаллар эбит.
Сүллүүкүн – уу иччитэ. Кинини киһиттэн уратыта диэн хааһа уонна кыламана суох дьүһүйэн көрөллөр эбит. Бэйэтэ ойохтоох, оҕолордоох буолар. Элбэх баҕайы харчыны илдьэ сылдьар. Дьону-аймаҕы тургутан, майгы-сигили уларыйбытын кэтээн билэн бараннар үрдүкүлэргэ үҥсэллэр. Кинилэр киһи инникитин өтө көрөллөр.
Таҥха күннэригэр былыр — былыргыттан бу күҥҥэ диэри оҕолуун-кырдьаҕастыын инникилэрин сэрэбиэйдэнэн көрөр үгэс баар.
Таҥха оонньуулара киһини айыыга сыһыарарга төрүт буолаллар. Билигин айыы таҥхатын оонньууларынан түөрэҕи, бүргэс сүүрдүүтүн уонна мөһүлгэни көрүүнү билинэллэр төрүт итэҕэлгэ. Бу оонньуулары айыыларга сыһыаннаахтар дииллэр, дьон инникилэрин сөптөөхтүк торумнуулларыгар санааларын бөҕөргөтүнэллэригэр наада. Онтон атын оонньуулар киһи уйулҕатын түгэх өттүгэр олоҕураллар. Үөрү ыҥырыылаахтар. Онон ити оонньуулары таҥха оҥорууга киллэрбэттэр.
Холобур:
Былыргылыы билгэлээһин
1) АТТАР КЭПСЭТИИЛЭРЭ – Таһырдьа тахсан далга икки аты баайан баран, түүнү быһа кыбыылаах окко саһан олорон, аттар дьиэлээх дьон туһунан тугу кэпсэтэллэрин истиэххэ сөп үһү.
2) БИҺИЛЭХ КӨСТҮҮТЭ – Ыстакаан 3/4 ууну кут. Биһилэҕи ук итиэннэ илиигинэн ыстакааҥҥын хамсат. Балачча кэтэспитиҥ кэннэ,аналлааҕын сирэйэ көстүө.
3) БҮЛҮҮҺЭ СҮҮРДҮҮТЭ – Бүлүүһэ сүүрдэн бэйэтин олоҕун-дьаһаҕын, дьылҕатын сирибиэйдэнэр киһи балачча элбэх. Бу оонньууга кумааҕыга төгүрүтүллүбүт ии тула алфавит буукубаларын уонна уоҥҥа диэри сыыппаралары суруйан умса ууруллубут эргэ,
ойуута суох бүлүүһэни тарбахтарын төбөтүнэн бигии сылдьан тугу билиэхтэрин баҕаралларын кэпсэтэллэр. Бүлүүһэ тас өттүн чүмэчи төлөнүгэр хоруордан кырыытыгар стрелка оноһуллуохтаах. Ити стрелка тиийэн буукубаларга тохтоон, онон тылы үөскэтэн,
билгэлэрэ суругунан тахсан дьоҥҥо тиэрдиллиэхтээх. Эн маннык биттэниини дьиҥнээхтик итэҕэйэр эрэ буоллахына оонньуохтааххын, оттон итэҕэйбэт буоллаххына, бүлүүһэ кэпсээбэт. Манныгынан билгэлэнэн бэрт ыар санааҕа ылларбыт, онтон сибээстээн
ыалдьыбыт сүппүт, куһаҕанна да тиийбит, эбэтэр үөрбүт-көппүт, өрөгөйдөөбүт да дьон баар үһү.
4) ИННЭНЭН СЭРЭБИЭЙ – Икки иннэни ылан сыанан сот уонна тымныы уулаах бүлүүһэҕэ ук. Иннэлэр бииргэ буоллахтарына, төбөлөрүнэн да сыстыстахтарына, доҕоргунуун сыһыаҥҥыт олус тупсуо.
5) КЫЫС ОҔО ДУУ? УОЛ ОҔО ДУУ? – Киэһэ дьоҕус иһиккэ толору уута кут уонна биһилэҕи уган баран таһырдьа таһааран тоҥорон кэбис. Утуйуох иннинэ үрүүмкэни көр. Муус төһө элбэх үллэн тахсыбыттаах да, соччо элбэх уол оҕо төрүүр. Оттон төһөнөн кыра-кыра оҥкучахтаах да, оччо кыыс буолар.
6) ОСТУОЛ ХААМТАРЫЫТА – Хаамтарыллар остуол үс атахтаах, саха ууһун оноһуута буолуохтаах. Остуолу хаамтарыахтарын иннинэ сирэйин ыраанан оҕунуохтуу-оҕунуохтуу көмүлүөк оһох иннигэр ититэллэр, сылыталлар. Остуолу хаамтарыы сиэрэ-туома, алгыс тыла-өһө эмиэ илбистээх буолуохтаах. Остуолу сүүрдээччи киһи тугу билиэхтэрин-истиэхтэрин баҕаралларын туһунан ботугураан этиэхтээх. Остуол хаамар кэмигэр наар уҥа өттүн тутуһа сылдьар буоллаҕына – бу аата үчүгэй, ыра санаа туолуохтаах, бу ыал, дьиэлээхтэр үчүгэйдик, санаа хоту олоруохтаахтар диэн буолар. Хаҥас өттүгэр халыйара куһаҕан, ханнык баҕарар куһаҕаны күүтүөххэ сөп диэн өйдөбүллээх. Остуол олус илбиһирдэҕин, атаҕын тоһутуор, сирэйэ ыһыллыар диэри сүүрэрэ-көтөрө, кэрээниттэн тахсар үһү. Дьэ, итиччэтигэр бу ыалтан ким эрэ өлөр эбэтэр куһаҕаннык олоруохтара диэн өйдөбүл хаалар эбит.
7) ТАҤХА ИҺИЛЛЭЭҺИНЭ – Дьон хас да буолан түүн ойбоҥҥо тиийэллэр уонна суорҕанынан бүрүнэн саҥата суох сүллүкүүннэр кэпсэтиилэрин истээри кэтэһэн олороллор. Кинилэр хаһытыа, кэпсэтиэ суохтаахтар. Сүллүкүүннэр ханнык эмэ киһини талан оройго охсо-охсо, үүммүт саҥа сылга киһи-сүөһү, ыал хайдах-туох буолуохтаахтарын этэллэр.
Таҥха — Дьылҕа таҥараларыттан биирдэстэрэ, саха киһитин оҥоһуутун билгэлиир итэҕэлгэ. Киһи төрөөтүн кытта Таҥхата түһэр дэнэр. Дьылҕа Хаан киһи төрүүр-өлөр болдьоҕун аныыр эбит буоллаҕына, Таҥха Хаан – олоҕун үтүө-мөкү да, түһэр-тахсар да сүрүн түгэннэрин быһаарар. Билиҥҥи кэмҥэ биллэринэн, Таҥха Хаан Тойон икки көстүүлээх буолар эбит дьоҥҥо-аймахха: Бит Тангха – дьоҥҥо биттэнэнэр дьоҕуру биэрэр уонна Тойонньут Тангха – тойоннуур дьоҕуру аныыр. Дьэ ол иһин, ити норуокка олоҕуран хаалбыт үгэстэри ханна да ылан бырахпаккын, саҥалыы хараҕынан көрөн, суолтатын быһааран, туһаҕа ылыллыахтаах.
Бу күннэргэ ааҕааччылар кинигэ быыстапкатыгар В.И. Бочонина «Таайтарыылаах таҥха», А.С. Фёдоров «Төлкө түүллээхтэр, билгэ биттээхтэр», Ник. Якутскай «Төлкө», Күн Куйаарыма «Сулус. Оҥоруу. Төлкө», И.И.Каженкин «Түүлү тойоннооһун», И.И. Каженкин – Уйбаан Хааһах «Түүл үөһээ дойду өйө-санаата» уо.д. а көрүөхтэрин, ааҕыахтарын сөп.